chmieluś
Inny człowiek :D
Dołączył: 14 Wrz 2006
Posty: 12
Przeczytał: 0 tematów
Pomógł: 4 razy
Ostrzeżeń: 0/2
Skąd: Radom
|
| przed sprawdiznem z polskiego-najważniejsze informacje |
|
|
. Epokę realizmu w Polsce nazywa się:
a. realizmem polskim,
b. pozytywizmem,
c. pozytywizmem polskim.
odpowiedź: c.
Komentarz:
Epokę realizmu w Polsce nazywamy pozytywizmem polskim (sama nazwa pozytywizm oznacza kierunek w filozofii francuskiej zapoczątkowany przez Comte’a). Pozytywizm polski jest swoistym odpowiednikiem realizmu w Europie, jednak przesuniętym w czasie i wzbogaconym o pewne wątki ideologiczne. A to dlatego, że polski romantyzm trwał o wiele dłużej niż w innych krajach europejskich i nałożył się niejako na czasy, w których w Europie od dawna już królował realizm. Dopiero klęska powstania styczniowego w 1864 roku spowodowała zmianę paradygmatu w kulturze polskiej i odwrót od ideologii romantycznej.
2. Realizm, jako nazwa epoki literackiej dzieli się na dwie fazy:
a. wczesny i dojrzały,
b. przed– i popowstaniowy,
c. dojrzały i psychologiczny.
odpowiedź: a
Komentarz:
Realizm jako nazwa epoki literackiej, panującej w Europie od lat trzydziestych do siedemdziesiątych XIX stulecia, dzieli się na dwie fazy: wczesny realizm, za którego twórcę powszechnie uważa się Honoriusza Balzaka (twórcę cyklu Komedia ludzka) oraz realizm dojrzały, zwany również psychologicznym. Realizm dojrzały reprezentowany jest głównie przez Gustawa Flauberta i Fiodora Dostojewskiego. Różnice między realizmem wczesnym a dojrzałym polegają głównie na udoskonaleniu technik narracyjnych i pogłębionej analizie postaci.
3. Realizm jako konwencja literacka, trwa w prozie:
a. od początków XIX wieku,
b. od starożytności,
c. od czasów renesansu.
odpowiedź: b.
Komentarz:
Realizm jako konwencja literacka trwa w prozie od XIX wieku po dzień dzisiejszy. Polega ona w przeważającej mierze na jak najwierniejszym oddaniu rzeczywistości w utworach (literackich, muzycznych, plastycznych). Jej najważniejsze kategorie estetyczne to szczegółowość opisu i prawdopodobieństwo realistyczne. Czas realizmu to czas rozkwitu powieści i nowelistyki. Realizm jest kategorią uniwersalną i można go spotkać we wszystkich dziedzinach sztuki.
4. Pozytywizm w Polsce trwa:
a. od 1864 do końca XIX wieku,
b. od 1831 do końca XIX wieku,
c. cały wiek XIX.
odpowiedź: a.
Komentarz:
Pozytywizm w Polsce trwa od początków lat siedemdziesiątych (zapoczątkowany przez upadek powstania styczniowego) do końca XIX wieku. Pierwsze manifesty modernistyczne pojawiają się na ziemiach polskich ok. 1891, jednak jeszcze w roku 1900 Henryk Sienkiewicz wydał Krzyżaków, a w 1905 przyznano mu Nagrodę Nobla. Stąd wielu naukowców twierdzi, iż pozytywizm w Polsce przetrwał aż do wybuchu I wojny światowej.
5. Polscy pozytywiści nawiązywali do dokonań:
a. europejskiego nurtu filozoficznego,
b. europejskich realistów,
c. romantyzmu polskiego.
odpowiedź: a.
Komentarz:
Pozytywiści polscy nawiązywali bardzo często do dokonań europejskiego nurtu filozofów – pozytywistów. Stąd nazwa ta posłużyła za miano polskiej epoki literackiej. Pozytywizm polski nie ma swojego odpowiednika w Europie. Jest to okres dominacji realizmu, ze szczególnym uwzględnieniem typowo polskiej odmiany tendencyjnej, dążącej do powiązania kwestii literackich z problematyką społeczną. 6. Autorem nazwy „pozytywizm” jest:
a. August Comte,
b. Herbert Spencer,
c. Aleksander Świętochowski.
odpowiedź: a.
Komentarz:
Autorem nazwy pozytywizm jest August Comte. Wywodzi się ona od swojego francuskiego odpowiednika i znaczy tyle, co: ścisły, realny, pewny. Takie zamiłowanie do ścisłości i naukowości legło u podstaw stworzonego przez Comte’a nurtu filozoficznego zwanego pozytywizmem. Pozytywizm filozoficzny poza zamiłowaniem do nauki, interesował się żywo kwestiami społecznymi – jemu to przypisuje się wyodrębnienie socjologii jako odrębnej nauki.
7. Pozytywizm warszawski na stałe związał się z:
a. realizmem,
b. utylitaryzmem,
c. programem społecznym.
odpowiedź: c.
Komentarz:
Pozytywizm warszawski to dominujący nurt polskiego pozytywizmu, który na stałe związał się ze spójnym programem społecznym. „Warszawiacy” skupili się wokół czterech zagadnień: pracy u podstaw, pracy organicznej, emancypacji kobiet i asymilacji Żydów. Program swój głosili na łamach prasy: w czasopismach i tekstach publicystycznych. Do przodowników nurtu należeli: Aleksander Świętochowski, Bolesław Prus i Eliza Orzeszkowa.
8. Idea głosząca, że nauka jest jedyną metodą wyjaśniania zjawisk rzeczywistości to:
a. monizm przyrodniczy,
b. scjentyzm,
c. pozytywizm.
odpowiedź: b.
Komentarz:
Ideą głoszącą, iż nauka jest jedynie słuszną metodą wyjaśniania zjawisk rzeczywistości, jest wywodzący się z myśli pozytywistycznej scjentyzm. Według scjentyzmu, wszelkie próby interpretowania zjawisk powinny odbywać się zgodnie z zasadami którejś z ustanowionych nauk. Jednocześnie zaś, wiecznie rozwijająca się nauka, ma sukcesywnie dostarczać coraz to precyzyjniejszych narzędzi analizowania zjawisk. To zaś, czego rozwiązać się nie daje, nie istnieje, gdyż dla scjentysty realne jest tylko to, co daje się poznać i przeanalizować metodami naukowymi. Tak więc sami widzicie, że jest to koło się zamyka. Ideą głoszącą, iż nauka jest jedynie słuszną metodą wyjaśniania zjawisk rzeczywistości, jest wywodzący się z myśli pozytywistycznej scjentyzm. Według scjentyzmu, wszelkie próby interpretowania zjawisk powinny odbywać się zgodnie z zasadami którejś z ustanowionych nauk. Jednocześnie zaś, wiecznie rozwijająca się nauka, ma sukcesywnie dostarczać coraz to precyzyjniejszych narzędzi analizowania zjawisk. To zaś, czego rozwiązać się nie daje, nie istnieje, gdyż dla scjentysty realne jest tylko to, co daje się poznać i przeanalizować metodami naukowymi. Tak więc sami widzicie, że jest to koło się zamyka.
9. Organicyzm to teoria stworzona przez:
a. Herberta Spencera,
b. Johna Stuarta Milla,
c. Karola Darwina.
odpowiedź: a.
Komentarz:
Organicyzm to teoria stworzona przez Herberta Spencera. Spencer porównał społeczeństwo do żywego, rozwiniętego organizmu. Tak jak w żywym organizmie choroba jednego z elementów powoduje zainfekowanie całości, tak w społeczeństwie niewłaściwe funkcjonowanie jednego z organów niekorzystnie odbija się na pracy pozostałych. W przypadku społeczeństwa owymi „organami” są instytucje i grupy społeczne. A zatem, w myśl organicyzmu, społeczeństwo stanowi system naczyń połączonych i aby całe mogło funkcjonować bez zarzutu, należy jednocześnie oddziaływać na wszystkie jego elementy składowe.
10. Ewolucjonizm to idea przeniesiona do nauk społecznych z:
a. nauk przyrodniczych,
b. medycyny,
c. nauk historycznych.
odpowiedź: a.
Komentarz:
Ewolucjonizm to idea przeniesiona do myśli społecznej z nauk przyrodniczych przez Herberta Spencera. Spencer, zafascynowany pracą twórcy teorii ewolucji Karola Darwina, postanowił zastosować jego prawa do społeczeństw ludzkich. W myśl ewolucjonizmu, społeczeństwo, jak i organizmy żywe, podlegają ciągłemu rozwojowi opartemu na doborze naturalnym. Oznacza to, że gorsze rozwiązania są zawsze odrzucane na rzecz lepszych. Naturalna konsekwencją ewolucjonizmu jest więc nieustanny rozwój i ciągły postęp, jakiemu podlega życie społeczne.
11. U podstaw powieści tendencyjnej legł:
a. organicyzm,
b. realizm,
c. utylitaryzm.
odpowiedź: c.
Komentarz:
Powieść tendencyjna zrodziła się z postulatów utylitaryzmu. W myśl tej idei, będącej jednym z programowych haseł pozytywizmu, każda aktywność ludzka, w tym także literatura, ma być użyteczna. Oznacza to, iż ma ona nie tylko bawić, ale przede wszystkim przynosić ogólnospołeczny pożytek. Te konkretne zadania stawiane sztuce w ogólności, streszczały się do postulatu nauczania, krzewienia prawych idei, a także piętnowania zła i wskazywania właściwych postaw życiowych.
12. Podstawową kategorią estetyczną realizmu jest:
a. prawdopodobieństwo realistyczne,
b. mimesis,
c. utylitaryzm.
odpowiedź: a.
Komentarz:
Podstawową kategorią estetyczną realizmu jest prawdopodobieństwo realistyczne. Termin ten oznacza zgodność realiów świata przedstawionego w utworze z regułami rządzącymi „prawdziwą rzeczywistością”. W rezultacie prawdopodobieństwo realistyczne oznacza zasadniczo trzy kwestie: brak elementów fantastycznych i nadprzyrodzonych, prawdopodobne psychologicznie postacie oraz umotywowane i wynikające z przyczynowo-skutkowych zależności działania bohaterów. Twórcy realizmu starali się w swych dziełach pogłębiać te podstawowe kategorie. Starali się, by opisywane przez nich miejsca nie odbiegały od swych rzeczywistych wyglądów, stąd powieści często pisali dosłownie z mapą w ręku.
13. Jedna ze sztandarowych technik twórczych realizmu to:
a. narracja trzecioosobowa,
b. psychologizm,
c. zasada milieu.
odpowiedź: c.
Komentarz:
Jedną ze sztandarowych technik twórczych realizmu jest zasada milieu. Polega ona na tym, że pisarz nie od razu wprowadza na scenę swojego bohatera, jednak czytelnik dowiaduje się o nim sporo na samym wstępie, a to za sprawą szczegółowego opisu jego otoczenia, rzeczy i przyzwyczajeń. Zasada milieu opiera się więc na prostej obserwacji psychologicznej i może pojawić się kilkakrotnie w różnych odmianach i miejscach utworu. Do najbardziej znanych przykładów milieu należą: opis pokojów pensjonatu Vauquer w Ojcu Goriot oraz opis mieszkania Łęckich w Lalce.
14. Typ narracji charakterystyczny dla wczesnej powieści realistycznej to narracja:
a. auktorialna,
b. personalna,
c. dwugłos narracyjny.
odpowiedź: a.
Komentarz:
Typem narracji charakterystycznym zwłaszcza dla wczesnej powieści realistycznej jest narracja auktorialna. W zasadzie nie oznacza ona nic więcej niż znana Ci już forma narracji, jaką jest narrator wszechwiedzący. Narrator auktorialny odsłania stopniowo wydarzenia powieści z pozycji tego, który wie zawsze znacznie więcej niż czytelnik. Do tego często pozwala sobie na dygresje, nie zawsze bezpośrednio związane z treścią utworu. Takiego narratora znamy między innymi z Ojca Goriot czy z Nad Niemnem. Może on występować w dwóch wariantach: pierwszo– i trzecioosobowym.
15. Narracja przekazywana przez wypowiedzi lub działania postaci to narracja:
a. osobowa,
b. personalna,
c. psychologiczna.
odpowiedź: b.
Komentarz:
Typ narracji, w której zdarzenia przekazywane nam są przez działania i wypowiedzi postaci, określa się mianem narracji personalnej. Jest to bardziej zaawansowany typ narracji i na ogół stosuje się go jednocześnie z narracją auktorialną. Czas realizmu to okres licznych eksperymentów z tą forma narracji. Najpełniej rozwinęła się ona w późnym realizmie, w twórczości Fiodora Dostojewskiego.
16. Najdoskonalszą odmianą narracji personalnej jest:
a. polifonia,
b. symfonia,
c. dwugłos narracyjny.
odpowiedź: a.
Komentarz:
Najdoskonalszą odmianą narracji personalnej jest technika polifonii. Nazwę tę ukuł na określenie techniki Fiodora Dostojewskiego rosyjski badacz literatury Michaił Bachtin. Polifonia to sytuacja, w której postacie powieści spełniają nie tylko funkcje narracyjne, ale ponadto każda z nich ma odrębny, niezależny i autonomiczny punkt widzenia – swój światopogląd i osąd moralny. W konsekwencji powieść polifoniczna każde wydarzenie przedstawia z kilku punktów widzenia, z każdego inaczej.
17. Narracja w Lalce Bolesława Prusa to:
a. narracja auktorialna,
b. narracja polifoniczna,
c. dwugłos narracyjny.
odpowiedź: c.
Komentarz:
Narrację w Lalce Bolesława Prusa nazywa się specyficznym określeniem: jest to dwugłos narracyjny. Oznacza on sytuację, w której do powieści jednocześnie zostaje wprowadzonych dwóch narratorów, a każdy z nich używa innego rodzaju narracji. Tak rzecz się ma z Lalką, gdzie partie trzecioosobowego narratora prowadzącego przecinane są fragmentami pamiętnika Rzeckiego, w trakcie których to on właśnie przejmuje główny nurt narracji zmieniając ją na pierwszoosobową. Właściwie, uściślając, w Lalce można dopatrzyć się jeszcze jednego typu narracji, mamy tu bowiem jeszcze do czynienia z elementami narracji personalnej.
18. Charakterystyczny dla wczesnego pozytywizmu warszawskiego podgatunek literacki to:
a. nowela,
b. powieść tendencyjna,
c. obrazek.
odpowiedź: b.
Komentarz:
Charakterystycznym dla wczesnego pozytywizmu warszawskiego podgatunkiem literackim jest powieść tendencyjna. Oznacza on powieść napisaną w konwencji realistycznej, jednak z przesuniętym efektem docelowym. O ile w typowej powieści realistycznej punktem docelowym jest jak najwierniejszy opis rzeczywistości, o tyle w powieści tendencyjnej zostaje on przesunięty w stronę ilustracji społecznie użytecznej tezy. Powieść tendencyjna ilustruje charakterystyczną dla wczesnego okresu pozytywizmu tendencję do podporządkowywania wartości artystycznych literatury funkcjom utylitarnym. Ze względu na słabą jakość artystyczną tego typu zabiegów, pisarze pozytywistyczni szybko porzucili tę formę twórczości i zwrócili się ku klasycznej powieści realistycznej.
19. Gatunkiem szczególnie cenionym przez pozytywistów warszawskich jest:
a. nowela,
b. powieść,
c. list.
odpowiedź: a.
Komentarz:
Gatunkiem szczególnie chętnie wykorzystywanym przez pozytywistów warszawskich była nowela. A to dlatego, że ze względu na swą zwięzłą formę, daje się ona łatwo publikować na łamach różnych tygodników. Szybko stała się przez to jednym z podstawowych typów wypowiedzi artystycznej epoki. Dodatkowo była ona szczególnie ceniona ze względu na szczególną podatność na ideologię tendencyjności.
20. Nowela to gatunek:
a. biblijny,
b. renesansowy,
c. pozytywistyczny.
odpowiedź: b
Komentarz:
Nowela jest gatunkiem renesansowym. Jej powstanie zawdzięczamy włoskiemu pisarzowi Giovanniemu Boccaccio, którego zbiór Dekameron jest pierwszym opublikowanym zbiorem nowel. Nowela jest gatunkiem zwięzłym, epickim, zwykle jednowątkowym. Charakteryzuje się jednym, zwykle wyeksponowanym bohaterem, oraz obecnością motywu przewodniego, zwanego również motywem sokoła (od tytułu powieści tegoż Boccaccia). W klasycznej formie nowela ma uporządkowana strukturę – jej akcja wznosi się do punktu kulminacyjnego, by potem szybko zostać rozwiązaną za sprawą niespodziewanego zakończenia. Ze względu na swą zwięzłą formę nowela przeżywała renesans w dobie pozytywizmu.
21. Właściwa akcja Lalki Bolesława Prusa toczy się w latach:
a. 1848 – 1863
b. 1878 – 1879
c. 1887 – 1889
odpowiedź: b.
Komentarz:
Właściwa akcja Lalki Bolesława Prusa toczy się w latach 1878 – 1879, jednak retrospekcje, jakie wprowadza Pamiętnik starego subiekta, obejmują okres od 1837 roku i zawierają opisy wydarzeń związanych z Wiosną Ludów z 1848 roku i powstaniem styczniowym z roku 1863. Akcja powieści rozgrywa się w Warszawie, jednak pojedyncze epizody prowadzone są również w Zasławku oraz Paryżu.
22. Tytuł powieści Bolesława Prusa nawiązuje do:
a. jednego z wątków powieści – procesu o lalkę
b. postawy, jaką reprezentuje Izabela Łęcka
c. sklepu starego Mincla, w którym sprzedawano lalki
odpowiedź: a.
Komentarz:
Tytuł powieści nawiązuje do jednego z epizodów. Chodzi o proces, jaki baronowa Krzeszowska wytoczyła Helenie Stawskiej o rzekomą kradzież porcelanowej lalki. Jak pamiętamy, ową porcelanową lalkę stłukła baronowej służąca, zaś lalka dla córeczki paniStawskiej zakupiona została w sklepie Wokulskiego, co zostało dowiedzione podczas procesu. Bez wątpienia proces pani Stawskiej nie zakończyłby się tak szczęśliwie, gdyby nie bezinteresowna pomoc Rzeckiego oraz wstawiennictwo Wokulskiego, którego pani Stawska obdarzała nieskrywanym uczuciem…
23. Wokulski został zesłany na Sybir za udział w:
a. Wiośnie Ludów
b. malwersacjach podatkowych
c. powstaniu styczniowym
odpowiedź: c.
Komentarz:
Wokulski został zesłany na Sybir za udział w powstaniu styczniowym. Paradoksalnie, okres ten okazuje się jednym z najbardziej udanych w życiu Wokulskiego. W Irkucku poznaje wielu uczonych, którzy tak jak on zostali zesłani na roboty w głąb carskiej Rosji. Tam pracuje i zdobywa uznanie wśród petersburskich kół naukowych. Po powrocie do kraju nigdy nie wiodło mu się już tak dobrze: polscy uczeni widzieli w nim kupca, kupcy – uczonego. We wszystkich zaś budził nieufność jako były zesłaniec władz carskich, z którym kontakty okazać się mogły ryzykowne.
24. Postać Wokulskiego łączy w sobie wiele sprzeczności na wzór:
a. bohatera romantycznego
b. barokowego kochanka
c. bohatera szekspirowskiego
odpowiedź: a.
Komentarz:
Postać Stanisława Wokulskiego, podobnie jak wielkich bohaterów romantycznych, łączy w sobie wiele sprzeczności. Choć biografia Wokulskiego jest na wskroś pozytywistyczna – cechuje go miłość do nauki i trzeźwy stosunek do pieniądza, to jednak w głębi duszy Wokulski pozostał niepoprawnym romantykiem. Dzieje się tak za sprawą uczucia, jakie żywi do Izabeli Łęckiej, uczucia, które przemienia całe jego życie. Wokulski, niczym młody Werter, traci głowę dla swej wyidealizowanej kochanki do tego stopnia, że swoje uczucie gotów jest przypłacić własnym życiem.
25. Lalka, to według Bolesława Prusa, powieść o trzech pokoleniach idealistów, którymi są:
a. Rzecki, Wokulski, Ochocki
b. Rzecki, Szuman, Starski
c. Stawska, Izabela Łęcka, hrabina Krzeszowska
odpowiedź: a.
Komentarz:
Mówiąc o trzech pokolenia idealistów, Prus miał na myśli Rzeckiego, Wokulskiego i Ochockiego. Pierwszy z nich reprezentuje idealizm polityczny. Rzecki wychowany przez ojca w uwielbieniu dla Napoleona wierzy, iż walka o wolność doprowadzi do nadejścia ery powszechnej szczęśliwości. Wokulski – pozytywista z duszą romantyka, ulega sile wielkiej miłości, która niszczy go zarówno jako człowieka, jak i odbiera mu godne miejsce w społeczeństwie. Najmłodszy z nich, Ochocki, to typ idealisty – naukowca. Ochocki wierzy, iż wynalezienie machiny latającej zniesie bariery między ludźmi i da początek sprawiedliwości społecznej.
26. Lalka to powieść o kompozycji:
a. zamkniętej
b. synkretycznej
c. otwartej
odpowiedź: c.
Komentarz:
Lalka na wzór wielkich dramatów romantycznych realizuje wzór kompozycji otwartej. Świadczy o tym brak jednoznacznego zakończenia. Właściwie to nie wiadomo na pewno, czy Wokulski zginął w ruinach zasławskiego zamku, czy może wyjechał do Paryża, tak jak proponował mu Geist, czy też przedsięwziął daleką podróż do Indii, Chin czy Ameryki? A jeśli wyjechał, to czy wróci, czy też nie? Każda z możliwości jest równie prawdopodobna. Wiadomo jedynie, że po nieudanej próbie samobójczej Wokulski udaje się do Zasławka i mury zamku wysadza w powietrze, cała reszta okryta jest milczeniem…
27. Lalka to powieść:
a. realizmu krytycznego
b. realizmu psychologicznego
c. polifoniczna
odpowiedź: a.
Komentarz:
Lalka to dzieło realizmu krytycznego. Dzieje się tak dlatego, iż Prus zaprezentował w niej rozległą panoramę społeczeństwa polskiego końca XIX wieku. Obraz prezentowany przez Prusa jest przekrojowy, ogarnia wszystkie warstwy życia społecznego miasta i jego mieszkańców. Dodatkowo autor dokonuje w powieści swoistego bilansu idei pozytywistycznych pod kątem sposobów i skutków ich realizacji, takich jak: praca organiczna, praca u podstaw, ideał szerzenia postępu i powszechnej oświaty, równouprawnienie kobiet, hasło asymilacji Żydów i inne.
28. Nad Niemnem to powieść, której akcja rozgrywa się na dwóch planach: współczesnym oraz:
a. legendarnym
b. mitycznym
c. fantastycznym
odpowiedź: a.
Komentarz:
Akcja Nad Niemnem rozgrywa się na dwóch planach. Pierwszy z nich stanowią wydarzenia współczesne czasowi powieści, które rozgrywają się między końcem czerwca a wrześniem lat 80. XIX wieku. Drugie tło powieści stanowią wydarzenia historyczne i legendarne, które tworzą jej drugą warstwę fabularną. Są to: historia Jana i Cecylii, protoplastów rodu Bohatyrowiczów, wspomnienie najazdu szwedzkiego oraz ciągle żywo funkcjonujące w pamięci bohaterów wydarzenia związane z powstaniem styczniowym.
29. Akcja powieści osnuta jest wokół ekonomicznego sporu między:
a. Kirłami a Korczyńskimi
b. Korczyńskim a Justyną Orzelską
c. Korczyńskimi a Bohatyrowiczami
odpowiedź: c.
Komentarz:
Osią powieści jest zadawniony spór ekonomiczny pomiędzy dwoma rodami: Korczyńskich i sąsiadującymi z nimi Bohatyrowiczami. Do pojednania zwaśnionych stron dąży Witold, syn Benedykta Korczyńskiego, który w powieści jest przedstawicielem pokolenia pozytywistów. Na konflikt rodzinny nakłada się mezalians kuzynki Korczyńskich, Justyny Orzelskiej, z Janem Bohatyrowiczem, który w rezultacie przyczynia się do zażegnania sporu i zjednania zwaśnionych rodzin.
30. Nad Niemnem określa się jako powieść o:
a. pracy
b. utraconych nadziejach
c. szlachcie polskiej
odpowiedź: a.
Komentarz:
Powieść Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej to inaczej powieść o pracy. Nazwano ją tak, dlatego że oprócz wątku miłosnego najważniejszym i wiodącym tematem powieści jest temat pracy. Do tego stopnia, że staje się ona nawet naczelnym kryterium oceny bohaterów: pozytywni pracują dla dobra innych, negatywni prowadzą bezduszną, pozbawioną sensu egzystencję nierobów. 31. Legendarnymi założycielami rodu Bohatyrowiczów są:
a. Justyna i Jan
b. Jan i Cecylia
c. Zygmunt August i królowa Bona
odpowiedź: b.
Komentarz:
Legendarnymi protoplastami rodu Bohatyrowiczów są Jan i Cecylia. Ponieważ nie mogli się pobrać z powodu różnic majątkowych, osiedlili się w lesie i tam założyli rodzinę, co dało początek wsi, którą po latach odwiedził Zygmunt August. Król w uznaniu dla ich pracowitości wyróżnił ich szlachectwem. Dzieje tej pary stanowią paralelę dla dziejów Jana i Justyny.
32. Drugą mogiłą pojawiającą się w utworze jest mogiła:
a. powstańcza
b. napoleońska
c. zbójecka
odpowiedź: a.
Komentarz:
Drugą mogiłą pojawiającą się w utworze jest mogiła upamiętniająca wydarzenia 1964 roku. Spoczywa w niej około czterdziestu zabitych powstańców, między innymi ojciec Jana i brat Benedykta Korczyńskiego, Andrzej. To tam Justyna dowiaduje się o powstańczej przeszłości obu rodów. Pod wpływem tej historii w dziewczynie dokonuje się przemiana: własne życie postrzega jako bezwartościowe, w obliczu idei kierującej powstańczą walką.
33. Gloria victis Elizy Orzeszkowej to pod względem gatunkowym:
a. opowiadanie
b. powieść
c. nowela
odpowiedź: c.
Komentarz:
Pod względem gatunkowym Gloria victis jest nowelą, jednak nowelą nietypową. O jej nietypowości decyduje podwójnie prowadzona fabuła. Plan pierwszy tworzy symboliczna rozmowa lasu z wiatrem. Dzięki zabiegom animizacji i personifikacji czytelnik staje się świadkiem wydarzeń powstańczych, które odbywały się na polanie. W planie drugim, opowiedzianym przez las, występują dwa wątki. Pierwszy dotyczy wizji ostatnich chwil dogorywającego powstania, drugi to historia miłości Anieli i Jagmina.
34. Tytuł Gloria victis znaczy:
a. chwała zwyciężonym
b. chwała zwycięzców
c. chwała zwycięzcom
odpowiedź: a.
Komentarz:
Gloria victis to łaciński zwrot oznaczający chwałę zwyciężonym. Tytułem tym Orzeszkowa ostatecznie przewartościowuje pozytywistyczny stosunek do powstania. Zamiast potępienia dla błędów romantyków, pisarka wskazuje na (tu patrz na sam tytuł) chwałę zwyciężonym. Powstanie jest ukazane w utworze jako narodowa świętość i nieodłączny element polskiej tradycji. Stąd poległym w nim powstańcom należny jest hołd i pamięć, na miarę ich poświęcenia dla narodowej sprawy.
35. Mendel Gdański powstał jako protest przeciwko szerzącej się fali:
a. emancypacji
b. nacjonalizmu
c. antysemityzmu
Komentarz:
Mendel Gdański to utwór, który powstał jako protest przeciwko szerzącej się fali antysemityzmu. Jego waga polega na tym, że odpowiedzialnymi za szerzące się pogromy wobec środowiska żydowskiego czyni nie tylko zdeklarowanych antysemitów, ale również przeciętnych ludzi, jak radca czy zegarmistrz, którzy – sami nie czyniąc nic złego – za Żydami nie przepadają. Konopnicka obarcza współwiną takich właśnie delikatnych i „nieszkodliwych” przeciwników judaizmu, których to postawa jawnej niechęci pozwala na rodzenie się wersji skrajnych i agresywnych.
36. Akcja utworu Mendel Gdański rozgrywa się w:
a. Gdańsku
b. Warszawie
c. Jerozolimie
odpowiedź: b.
Komentarz:
Nowela Mendel Gdański opisuje dzieje pogromu, który rozegrał się w Warszawie w latach osiemdziesiątych XIX stulecia. Tytułowy bohater utworu jest sześćdziesięcioletnim Żydem, introligatorem od lat mieszkającym w Warszawie. Mendel, który całe życie spędził i przepracował w tym mieście, dzieląc wraz z innymi mieszkańcami ciężkie chwile powstania i życie pod zaborem rosyjskim, nie chce uwierzyć, że może grozić mu coś złego ze strony jego mieszkańców. Po pogromie Mendel nieodwracalnie traci poczucie wspólnoty z mieszkańcami Warszawy i miejscem, które uważał za swoje rodzinne gniazdo.
37. Kamizelka Bolesława Prusa pod względem gatunkowym to:
a. miniatura
b. obrazek miejski
c. szkic
odpowiedź: b.
Komentarz:
Pod względem gatunkowym utwór Bolesława Prusa zalicza się do tzw. obrazków miejskich. Obrazek miejski to miniaturowa nowelka przeznaczona do publikacji w prasie, która z reguły przedstawia historię z życia mieszkańców miasta. W tym wypadku chodzi o literacki szkic z życia biednych mieszkańców Warszawy. Budując fabułę Prus skorzystał w niej z ciekawej techniki skupienia akcji wokół jednego przedmiotu (tzw. motyw sokoła). Nabycie przez narratora tytułowej kamizelki od handlarza starzyzną prowokuje do opowiedzenia podglądanej przez niego historii pewnego małżeństwa.
38. Potop to Trylogii część:
a. pierwsza
b. druga
c. ostatnia
odpowiedź: b.
Komentarz:
Potop jest drugą częścią Trylogii Henryka Sienkiewicza. W skład cyklu, obok Potopu, wchodzą jeszcze Ogniem i mieczem oraz Pan Wołodyjowski. W Trylogii Sienkiewicz przedstawia dzieje Polski od śmierci Władysława IV (1648) po bitwę pod Chocimiem (1673). Potop ukazuje dzieje Polski podczas najazdu szwedzkiego. Powieść pierwotnie ukazywała się w warszawskim Słowie jako powieść w odcinkach w latach 1884 – 1886.
39. Kmicic, główny bohater Potopu, to wzór bohatera:
a. romantycznego
b. faustowskiego
c. dynamicznego
odpowiedź: c.
Komentarz:
Kmicic jest wzorem bohatera dynamicznego. Przechodzi on w trakcie powieści swoiste przeistoczenie – z typowego Sarmaty hulaki staje się on wzorowym rycerzem, bohaterem w walce o ojczyznę. Podobnie jak u bohatera romantycznego, przemianę tę symbolizuje zmiana imienia. Bohaterskich czynów dokonuje Kmicic jako Babinicz. Jego nowe wcielenie zyskuje mu serce ukochanej Oleńki, a w nagrodę za bohaterskie czyny król Jan Kazimierz mianuje go starostą upickim.
40. Pod względem gatunkowym Potop to:
a. awanturniczy romans
b. powieść przygodowa
c. powieść historyczna
odpowiedź: c.
Komentarz:
Tak naprawdę Potop trudno jest zakwalifikować jednoznacznie jako powieść historyczną. Jest po trochu zarówno awanturniczym romansem, jak i powieścią przygodową. Sienkiewicz pisząc Trylogię, stworzył nowy typ powieści historycznej, łączącej atrakcyjną awanturniczą fabułę z wątkiem romansowym i realiami historycznymi. Te ostatnie mają jednak w powieści funkcję dominującą. Nie należy zapominać, że Trylogia pisana była ku pokrzepieniu serc, a to oznacza, iż celem przewodnim powieści jest ukazywanie wielkich momentów z dziejów Rzeczpospolitej, by wskrzeszać chwile minionej chwały i budzić na nowo narodowego ducha Polaków.
. Miejsca akcji Lalki to:
a. Warszawa, Berlin, Moskwa
b. tylko Warszawa
c. Warszawa, Paryż i Zasławek
d. Warszawa i podwarszawskie miejscowości
odpowiedź: c)
Komentarz:
Zasadnicza akcja najsłynniejszej polskiej powieści pozytywistycznej rozgrywa się w Warszawie. Interesujący jest realizm w opisie miasta. Do dziś można odnaleźć konkretne adresy, pod którymi mieszkali bohaterowie powieści Prusa. W utworze mowa jest o wielu miejscach stolicy: Łazienkach, Powiślu, ulicach: Miodowej, Krakowskim Przedmieściu i wielu innych. Wokulski podróżował nie raz, ale Prus tylko dwukrotnie pokazuje nam go w innych, niż warszawskie, realiach. Raz w Zasławiu, w majątku baronowej Zasławskiej i raz w Paryżu, kiedy to Wokulski spotyka się z profesorem Geistem.
2. Który z bohaterów Lalki brał udział w Wiośnie Ludów?
a. Tomasz Łęcki
b. Ignacy Rzecki
c. Stanisław Wokulski
d. Julian Ochocki
odpowiedź: b)
Komentarz:
W Wiośnie Ludów brał udział Ignacy Rzecki, Wraca on do tych wydarzeń w swoim pamiętniku. Wspomina wydarzenia z 1848 roku z Węgier oraz swojego przyjaciela Augusta Katza. Rzecki poprzez swój pamiętnik jest drugim narratorem w Lalce, narratorem bardzo interesującym, bo posiadającym często szczególny punkt widzenia. Dzięki jego relacjom poznajemy wydarzenia z przedakcji powieści. Poznajemy biografię nie tylko jego, ale też Stanisława Wokulskiego
3. Scena zabawy Rzeckiego lalkami z wystawy nawiązuje do słynnego:
a. toposu świata – teatru
b. toposu homo – viator
c. motywu vanitas
d. mitu prometejskiego
odpowiedź: a)
Komentarz:
Scena zabawy Rzeckiego lalkami z wystawy sklepu Wokulskiego pojawia się w powieści dwukrotnie i stanowi swoistą klamrę spinającą utwór. Rzecki nakręca mechaniczne zabawki i obserwuje ich schematyczne ruchy. Wreszcie stwierdza: Marionetki!… Wszystko marionetki!… Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, tak ślepa jak one… Są to słowa odnoszące się nie tylko do zabawek, ale także do świata ludzi. Słowa starego subiekta sugerują, że ludzie są marionetkami podporządkowanymi nieznanej sile wyższej, która pociąga za sznurki. Motyw ten – świata jako teatru, pojawiał się już wcześniej w literaturze, m.in. we fraszkach Kochanowskiego (Człowiek boże igrzysko) i u Szekspira (słynny monolog głównego bohatera Makbeta).
4. W Lalce występuje narrator:
a. pierwszoosobowy
b. trzecioosobowy, wszystkowiedzący
c. żaden z powyższych
d. obydwaj wymienieni
odpowiedź: d)
Komentarz:
Narracja w Lalce jest bardzo ciekawa. Jej główną warstwę stanowi trzecioosobowy narrator auktorialny, wszystkowiedzący. Pochodzi on spoza świata przedstawionego w powieści. Natomiast drugą, nie mniej ważną i nie mniej interesującą warstwę narracji stanowi pamiętnik Rzeckiego. Stary subiekt opisuje wydarzenia z własnej, często odmiennej perspektywy. Zdarza się, że błędnie interpretuje jakieś wydarzenia (wątek z panią Stawską) i wprowadza do powieści wydarzenia spoza właściwej akcji utworu. Dzięki tej pierwszoosobowej narracji poznajemy przeszłość nie tylko samego autora pamiętnika, ale także jego przyjaciela i pracodawcy – Wokulskiego. Wprowadzenie do utworu dwóch narratorów sprawia, że rzeczywistość powieściowa staje się wielowymiarowa, a przez to bardziej interesująca.
5. Szuman to:
a. jeden z subiektów w sklepie Wokulskiego
b. lekarz – przyjaciel Wokulskiego
c. arystokrata, konkurent do ręki Izabeli Łęckiej
d. młody naukowiec
odpowiedź: b)
Komentarz:
Szuman to jeden z przyjaciół Wokulskiego, lekarz, Żyd, stary kawaler. Mają z Wokulskim wspólną przeszłość – poznali się na Syberii, obaj zesłani po powstaniu styczniowym. Wokulski lubi zasięgać jego rad w trudnych sprawach.. To Szuman właśnie jest autorem celnej charakterystyki Wokulskiego: Stopiło się w nim, dwu ludzi: romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego. Te słowa lekarza stały się inspiracją dla polonistów: prawie każdy musiał napisać w swoim życiu rozprawkę na nieśmiertelny temat: Wokulski: romantyk czy pozytywista?
6. Które z wydarzeń nie pochodzi z życiorysu Wokulskiego?
a. udział w powstaniu styczniowym
b. przynależność do kół naukowych na Syberii
c. śmierć żony
d. uzależnienie od hazardu
odpowiedź: d)
Komentarz:
Akcja powieści rozpoczyna się w roku 1878, ale poznajemy losy bohaterów o wiele lat wstecz, dzięki pamiętnikowi starego subiekta. Rzecki opisuje nie tylko swoje
życie, ale też losy Stanisława Wokulskiego: udział w powstaniu styczniowym, zesłanie na Syberię i prowadzoną tam działalność naukową, ślub z Małgorzatą Minclową, jej śmierć. Natomiast nie ma ani słowa w pamiętniku, ani w zasadniczej części książki o uzależnieniu od hazardu. Nie o wszystkich wydarzeniach jest w książce mowa jasno i wprost, niektóre informacje są podane mimochodem, w sposób zawoalowany. Trzeba się wczytać!
. Tytuł powieści pochodzi od…
odpowiedź: Tytuł powieści pochodzi od procesu o lalkę.
Komentarz:
Interpretacja tytułu nie jest do końca jednoznaczna i istnieje kilka jej wersji. Ale na powyższą inspirację wskazywał sam autor. Taki proces, wprowadzony przez Prusa do powieści, miał naprawdę miejsce w ówczesnej Warszawie. Wspomina o nim Prus w swoich Kronikach. Sugeruje się, że to Izabela Łęcka jest tytułową bohaterką powieści – lalką, a więc postacią pustą, bez serca, bez uczuć. Nie jest to jednak interpretacja właściwa – ocena tej bohaterki nie jest w powieści tak jednoznacznie negatywna. Często wskazuje się również na scenę zabawy Rzeckiego lalkami ze sklepowej wystawy jako klucz do interpretacji tytułu powieści.
8. Niewielkie rozmiary, rygoryzm formalny, jednowątkowość i dobitnie zaznaczony punkt kulminacyjny to charakterystyczne cechy:
a. powieści
b. noweli
c. opowiadania
d. pamiętnika
odpowiedź: b)
Komentarz:
We wszystkich wymienionych w pytaniu ósmym punktach mamy do czynienia z gatunkami prozy. Często pojawiają się kłopoty, gdy trzeba odróżnić nowelę od opowiadania. Te dwa gatunki łączą niewielkie rozmiary, ale opowiadanie ma znacznie swobodniejszą budowę. Natomiast nowela ma ściśle określony układ z punktem kulminacyjnym i jednowątkową budową. Często pojawia się w noweli motyw sokoła, czyli centralny motyw utworu, wokół którego zbudowana jest cała akcja.
9. W jakiej relacji z bohaterami Kamizelki pozostaje narrator?
a. jest handlarzem starzyzną
b. jest sąsiadem bohaterów i ich obserwatorem
c. pozostaje na zewnątrz świata przedstawionego
d. jest ich przyjacielem
odpowiedź: b)
Komentarz:
Narrator w nowelce Prusa (kamizelka stanowi wyraźny motyw sokoła) jest pierwszoosobowy. Nie jest wszystkowiedzący, ponieważ pozostaje w świecie przedstawionym utworu. Jest sąsiadem małżeństwa i ich obserwatorem. Jest też osobą, która kupiła kamizelkę głównego bohatera po jego śmierci i wyprowadzce jego żony.
10. Które z poniższych tytułów to wyłącznie nowele Prusa:
a. Dobra Pani, Kamizelka, Miłosierdzie gminy
b. Powracająca fala, Mendel Gdański, Katarynka, Antek, Z legend dawnego Egiptu
c. Kamizelka, Emancypantki, Przygoda Stasia
odpowiedź: c)
Komentarz:
Umiejętność przyporządkowania tytułu do autora i odwrotnie, jest po prostu niezbędna. Niestety, nie jest to łatwa sprawa w przypadku literatury okresu pozytywizmu wobec ogromnej liczby tytułów nowelek i opowiadań. Ale nie ma na nie innej rady, jak… zapamiętać.
Pozytywizm
Informacje wstępne
Nazwa
Nazwa epoki pochodzi od tytułu dzieła Augusta Comte’a Kurs filozofii pozytywnej i ma bezpośredni związek z rozwijanymi w nim poglądami myśliciela. Filozofia pozytywna to nie tylko pewnego rodzaju ruch ideowy, ale też program konkretnych wskazań, mających na celu rozwój wszystkich komórek państwa. Terminu pozytywizm oznaczającego nazwę epoki literackiej używa się w zasadzie jedynie w Polsce. W pozostałych krajach europejskich mowa jest o literaturze realizmu.
Ramy czasowe
Epoka realizmu w Europie przypada nieco wcześniej niż w Polsce. Pierwsze przebłyski nowego stylu myślenia we Francji dają się zaobserwować już ok. 1850 r. Realizm europejski szybciej też znika z areny zainteresowań artystów i literatów. Ok. roku 1880 można już mówić o początkach modernizmu. W literaturze polskiej przyjmuje się umowne ramy czasowe pozytywizmu, również przypadające na drugą połowę XIX wieku, chociaż nieco później niż na zachodzie Starego Kontynentu. Pierwsze echa nowej mentalności i wzorów myślenia w duchu rozwijanych przez Comte’a poglądów dają się zaobserwować w kraju tuż po upadku powstania styczniowego 1863 r. Zwieńczenie pozytywizmu, a jednocześnie początek kolejnej wielkiej epoki w dziejach kultury – Młodej Polski, określa się – nieco uogólniając – na rok 1890 i lata kolejne. Warto jednak zwrócić uwagę, że już u schyłku romantyzmu przewijały się w literaturze krajowej zapowiedzi nowego nurtu oraz pamiętać, że nawet w dojrzałej Młodej Polsce znajdą się epigoni pozytywizmu. Dlatego należy traktować tego typu cezury czasowe z dużym wyczuciem.
Pojęcia związane z epoką
Scjentyzm
Prąd myślowy stanowiący jądro nie tylko polskiego pozytywizmu. Radykalne przekonanie, że wszystko daje się wyjaśnić naukowymi sposobami. Traktowanie wiedzy i nauki jako złotych środków, umożliwiających rozwiązanie wszystkich bolączek dnia codziennego. Dążenie do rozwoju intelektualnego, gospodarczego, politycznego i społecznego, w oparciu o wiedzę i dzięki niej. Podstawowe znaczenie dla przedstawicieli tego nurtu filozoficznego ma poznanie naukowe, oparte na doświadczeniu i obserwacji (empiryzm). Dominującą rolę przypisuje się tu naukom przyrodniczym, marginalizując nieco humanistyczne – są one bowiem w przekonaniu scjentystów o tyle użyteczne, o ile idzie za nimi postęp i konkretne działania. Scjentyzm wyrastał na podłożu XIX-wiecznej rewolucji przemysłowej, rozwoju wynalazczości, przewrotu w medycynie. Zwolennicy tego nurtu odrzucali dywagacje natury religijnej, metafizycznej, moralnej – traktując je jako nieuzasadnione i bezużyteczne.
Ewolucjonizm
Kierunek w filozofii i socjologii, rozwijany głównie przez Darwina i Spencera zakładający ciągły, nieuchronny rozwój w każdej dziedzinie życia. Zarówno w odniesieniu do przyrody, jak i do człowieka czy całych społeczeństw, ewolucjoniści szukali wspólnych prawideł i uwarunkowań. Opierał się na sformułowanej przez Darwina teorii ewolucji gatunków, ale szedł o wiele dalej, stając się pewną ideologią, ogólną zasadą określającą formy i strukturę rzeczywistości. Ewolucjoniści opierali swą naukę na przekonaniu, że nowe wypiera stare, mniej doskonałe. Tym samym owa ewolucja oznacza jednocześnie postęp.
Darwinizm
Tak nazywa się prąd myślowy, powiązany z zagadnieniami ewolucji gatunków sformułowanymi w 1859 roku przez Karola Darwina. Uzasadnia ona zachodzące w danej grupie społecznej zmiany, doborem naturalnym i nieustanną walką o byt. Ów prąd myślowy bardzo silnie oddziaływał na kulturę drugiej połowy XIX wieku. Powstały w oparciu o teorie Darwina kierunek w literaturze nazywany jest naturalizmem. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Francuz Emil Zola, a w Polsce najlepsze jego realizacje dał Adolf Dygasiński.
Praca organiczna
Obok pracy u podstaw kluczowe i najchętniej podejmowane hasło programowe polskiego pozytywizmu. Wyznaczało ono drogi rozwoju działalności publicznej ludności kraju pozostającego pod zaborami. Opierał się na organicyzmie, przekonaniu, że wszystkie komórki danej grupy społecznej (niczym poszczególne członki organizmu człowieka) muszą zgodnie współdziałać i dążyć do postępu w każdej dziedzinie życia – polityce, gospodarce, ekonomii, kulturze. Jako że pozytywiści postrzegali rzeczywistość dynamicznie, obserwując ją w ciągłym procesie ewolucji, praca organiczna pełnić miała funkcje profilaktyczne i rozwojowe zarazem. Z jednej strony chodziło bowiem o odnalezienie i „wyleczenie” chorych ogniw danej grupy, z drugiej zaś miało to być usprawnienie, optymalizacja działań już podjętych. W koncepcji tej mieści się też wyobrażenia człowieka jako jednostki o nieprzeciętnym znaczeniu dla całego społeczeństwa, o ogromnej odpowiedzialności swoich poczynań. Program pracy organicznej nie zakładał działań zbrojnych, mających na celu walkę o niepodległość, ale wzrost gospodarczy i kulturalny kraju. Stąd przedstawiciele tego nurtu byli często atakowani jako zbyt kompromisowi. Echa ideologii pracy organicznej odnajdziemy w twórczości Orzeszkowej (publicystyka), Sienkiewicza czy Prusa (Faraon).
Praca u podstaw
Jedno z kluczowych haseł polskiego pozytywizmu. Niekiedy nazywane też zamiennie „pracą dla ludu”. Było ono ściśle powiązane z założeniami pracy organicznej. Praca u podstaw była swoistą misją dziejową, zadaniem klas posiadających i uprzywilejowanych, by zajęły się one losem najuboższych. Chodziło przede wszystkim o rozwiązanie problemu niedoli ludności wiejskiej. Postulowane w teorii konkretne rozwiązania nie natrafiły na podatny grunt i nie spotkały się z szerszym zainteresowaniem. Tym samym reforma uwłaszczeniowa chłopów z 1864, jaką ideolodzy pracy u podstaw traktowali jako szansę rozwoju wsi, faktycznie nie spełniła swojego zadania. Główną areną, na której ujawniła się koncepcja pracy u podstaw była publicystyka; zaś najgorliwszym propagatorem owego hasła był Aleksander Świętochowski.
Organicyzm
Teoria socjologiczna, zgodnie z którą społeczeństwo jako suma jednostek jest podobne do organizmu ludzkiego, złożonego z członków, komórek i tkanek, które harmonijnie współdziałają. Tym samym na każdym przedstawicielu danej grupy społecznej spoczywa ogromna odpowiedzialność. Jego działania nabierają znaczenia wyższego rzędu i warunkują harmonijne trwanie, a optymalnie i rozwój, całej grupy. Przedstawicielami tego modelu myślenia byli August Comte i Herbert Spencer. Jedno z podstawowych haseł formułowanych przez polskich pozytywistów – konieczność pracy organicznej – jest bezpośrednio związane z teorią organicyzmu.
Mowa ezopowa
Podczas gdy Polska w II połowie XIX wieku jest podzielona pomiędzy zaborców, rozwija się tzw. mowa ezopowa. Jest to formułowanie wypowiedzi w taki sposób, by była ona czytelna dla zainteresowanych, a jednocześnie nie zwróciła na siebie uwagi cenzorów. Owa technika pisarska, którą posługiwali się w zasadzie wszyscy ważniejsi polscy literaci okresu pozytywizmu polegała na operowaniu alegoriami, czytelnymi symbolami, wprowadzaniem analogii. Jej nazwa pochodzi od imienia starożytnego bajkopisarza Ezopa, który wprowadzał do swych bajek stereotypowo ujęte postaci zwierzęce dla ukazania ludzkich przywar. Mowa ezopowa rozwija się też w każdej formie rządów totalitarnych, stąd była żywotna w Polsce również w okresie komunizmu.
Emancypacja kobiet
Istotne zagadnienie społeczne drugiej połowy XIX wieku, które znajduje swoje odzwierciedlenie nie tylko w publicystyce epoki, ale pojawia się również w literaturze pięknej. Najwięcej miejsca roli kobiety, jej nieprzystosowaniu i upośledzeniu w zdominowanym przez mężczyzn społeczeństwie poświęca Eliza Orzeszkowa, zwłaszcza w powieści Marta. Kwestię tę podejmuje również Bolesław Prus w Emancypantkach, co dowodzi, że emancypacja kobiet to znaczący problem społeczny polskiego pozytywizmu.
Kwestia żydowska
Jedno z podstawowych zagadnień, a zarazem problemów społecznych epoki. Narastający antysemityzm oraz niejednoznaczny stosunek Polaków do przedstawicieli mniejszości żydowskiej wkracza także na karty literatury polskiej. By przypomnieć tutaj tylko najważniejsze dzieła: Maria Konopnicka Mendel Gdański, Eliza Orzeszkowa Meir Ezofowicz.
Utylitaryzm
Jeden z podstawowym prądów myślowych pozytywizmu. Zapoczątkowany przez Anglika Milla, znalazł w Polsce ważnego kontynuatora – Piotra Chmielowskiego. Głosił on postulat użyteczności każdego przejawu ludzkich poczynań. W odniesieniu do literatury przekonanie to wiązało się z ideą pracy organicznej. Propagowano mianowicie tworzenie dzieł, w których eksponowane byłyby wartości materialne i duchowe, a zatem w pewien sposób propagandowych, tendencyjnych.
Najważniejsze wydarzenia historyczne
Świat
1842 – August Comte wydaje sześciotomowy Kurs filozofii pozytywnej
1853-1856 – Wojna krymska
1860 – Darwin publikuje rozprawę O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego
1863 – Zniesienie niewolnictwa w Stanach Zjednoczonych
1867 – Powstanie monarchii Austro-Węgier
1870 – Wojna francusko-pruska
1871 – Zjednoczenie Niemiec. Otto Bismarck kanclerzem II Rzeszy
1871 – Komuna Paryska
1881 – Zamach na cara Aleksandra I
Polska
1863-1864 – Powstanie styczniowe, rozpoczęte 22/23 I, ostatnie walki na jesieni 1864 r.
1864 – Stracenie ostatniego przywódcy powstania Romualda Traugutta na stokach cytadeli
1864 – Reforma uwłaszczeniowa w Królestwie Polskim
1871 – Początki tzw. Kulturkampfu – na ziemiach zaboru pruskiego
Filozofia
Filozofia pozytywna wyraźnie propagowała pewne wzory myślenia, niekiedy zmierzała wręcz do radykalnych rozwiązań. Z teorią ściśle powiązana była tu praktyka, bowiem ideologii towarzyszyły konkretne możliwości działania.
Filozofia pozytywna – cechy:
<· Przeciwstawienie tradycji, postulowanie nowych rozwiązań i postępu we wszystkich dziedzinach życia;
· Postrzeganie wiedzy i nauki jako złotego środka na niedolę świata, narzędzia prowadzącego do dobrobytu, postępu i ładu społecznego (scjentyzm);
· Propagowanie kultu nauki, dominacja nauk przyrodniczych nad humanistycznymi;
· Przyjmowanie, że wprawdzie mogą istnieć rzeczy niedostępne naukowemu poznaniu, ale należy wykluczyć je w myślowych dywagacjach (agnostycyzm);
· Przekonanie o praktycznym charakterze nauki (praktycyzm);
· Głoszenie konieczności użyteczności pracy, nauki, sztuki (utylitaryzm);
· Dowodzenie, że człowiek stanowi jedynie element przyrody (biologizm, monizm przyrodniczy).
Najwybitniejsi myśliciele epoki
August Comte (1798-1857)
Był francuskim matematykiem, filozofem, pisarzem politycznym i krytykiem religii. Pionier myśli społecznej i twórca nauki zwanej socjologią (on ukuł ten termin i jako pierwszy się nim posługiwał). Jego najważniejsze dzieło to opublikowany w 1842 r. w sześciu tomach Kurs filozofii pozytywnej – od niego pochodzi nazwa kierunku w filozofii oraz socjologii, a także nazwa epoki literackiej w drugiej połowie XIX w. w Polsce. W swoich poglądach głosił przekonanie o konieczności praktycznego charakteru filozofii, mogącej posłużyć poprawie warunków życia.
Hipolit Taine (1828-1893)
Francuski filozof i historyk, członek Akademii Francuskiej. Główne dzieło: Filozofia sztuki. W swoich poglądach stał na stanowisku, że na dzieje ludzkości mają wpływ czynniki geograficzne, etniczne, środowiskowe i społeczne. Uznawany jest za twórcę determinizmu, opisał szczegółowo elementy, jakie mogą warunkować dalsze życie człowieka.
John Stuart Mill (1806-1873)
Angielski filozof, ekonomista i logik. Rozwijał ideologię utylitaryzmu (użyteczności) każdego wytworu rąk i umysłów ludzkich (więc także literatury czy sztuki).
Karol Darwin (1809-1892)
Angielski przyrodnik i myśliciel. Twórca teorii ewolucji, która odegrała potem ogromną rolę w rozwoju nauki, nie ograniczając się tylko do biologii. Sformułował koncepcję naturalnego doboru gatunków i konieczności nieustannej walki o byt. Główne dzieło: O pochodzeniu gatunków drogą doboru naturalnego.
Herbert Spencer (1810-1903)
Angielski filozof i socjolog. Rozwinął koncepcję determinizmu (zgodnie z którą każde zdarzenie jest określone przez ogół warunków) oraz organicyzmu (przekonanie, że społeczeństwo przypomina ludzki organizm, stąd istotne znaczenie dla rozwoju i dobrobytu danej grupy ma każda, najmniejsza nawet komórka społeczna). Przyjmował też, w oparciu o obserwację natury, ciągłą i nieuchronną zmienność rzeczywistości.
Karol Marks (1818-1883)
Niemiecki myśliciel i działacz rewolucyjny. Autor tzw. materialistycznego poglądu na świat. Na kartach swego głównego dzieła – Kapitał – poddaje krytycznej analizie ekonomię społeczeństwa kapitalistycznego. Przywódca I Międzynarodówki i autor Manifestu komunistycznego. Od jego nazwiska pochodzi określenie marksizm, z którego czerpał swe podstawy komunizm i socjalizm.
Kultura i sztuka
Architektura
Architektura XIX wieku jest bardzo złożona i składa się na nią wiele skrajnie różnych od siebie prądów. Przede wszystkim jest to czas odrodzenia wielkich styli w sztuce architektonicznej minionych epok – prężnie rozwija się zatem neogotyk, neorenesans czy neobarok. Modny staje się wówczas eklektyzm – kierunek architektoniczny o charakterze kompilacyjnym, polegający na łączeniu elementów przynależnych do różnych styli. Na rewolucję w architekturze, rozpoczętą przez hiszpańskiego architekta Gaudiego (secesję) przyjdzie jednak jeszcze poczekać.
Rzeźba
Rzeźba drugiej połowy XIX wieku powstaje, podobnie jak malarstwo, przede wszystkim w duchu realizmu. A zatem także tutaj praktykowane jest tworzenie dzieł maksymalnie obiektywnie oddających rzeczywistość. Tematykę czerpano ze zdarzeń dnia codziennego. Zwraca uwagę pieczołowitość i wierność odwzorowywania modela. Przedstawiciel: Francuz Meunier.
Malarstwo
W malarstwie owego okresu triumfy święci realizm i naturalizm. Charakterystyczne dla tych kierunków w sztuce jest dążenie do jak najwierniejszego odzwierciedlenia rzeczywistości, podjęcie nowych „niemalarskich”, bo zwyczajnych, całkiem prozaicznych tematów, unikanie heroizmu i poetyckości. Najwybitniejszym przedstawicielem europejskiego realizmu był Francuz Gustaw Courbet, a w Polsce Wojciech Gerson, Aleksander Kotsis oraz bracia Gierymscy. Nieco później, bo od 1874 r. rozwija się, zapoczątkowany przez Moneta impresjonizm, sztuka oparta na chęci uchwycenia ulotnego wrażenia, który w Polsce znajdzie kontynuatorów jednak dopiero w okresie Młodej Polski. W kraju modny staje się wówczas natomiast nurt „historyzmu”, przywoływanie na płótnie wielkich i wzniosłych wydarzeń z dziejów Rzeczpospolitej. Tutaj niezrównanym mistrzem jest Jan Matejko. Na sztalugi malarskie wkraczają także motywy powstańcze. Znany są np. cykle Artura Grottgera Polonia i Lithuania, eksponujące martyrologię i heroizm walczących w powstaniu styczniowym Polaków patriotów, którym nieobojętny jest los ukochanej ojczyzny.
Muzyka
Muzyka drugiej połowy XIX wieku jest różnorodna i trudno ją ująć w jakieś ogólniejsze ramy. Z jednej strony tworzy bowiem swój dramat muzyczny Ryszard Wagner (Tristan i Izolda, cykl Pierścień Nibelunga). To stulecie opery. Powstają wówczas najwspanialsze dzieła Bizeta (Carmen), Verdiego (Aida). To muzyka monumentalna, wzniosła, eksponująca potęgę uczucia – możemy powiedzieć, że zachowuje swój romantyczny charakter. Nic w tym dziwnego, ponieważ nie mamy jako takiego pozytywizmu czy realizmu w muzyce, zachowuje więc ona swoją ciągłość. Prawdziwą rewolucję przyniesie dopiero przełom wieku XIX i XX, kiedy kulturę muzyczną zainspiruje impresjonizm.
Literatura
Europa
W Europie wiek XIX nazywa się nie bez racji czasem wielkich powieści. Tworzą wówczas w wielu krajach europejskich najwybitniejsi prozaicy i powieściopisarze nowych czasów. We Francji są to Stendhal – nazywany niekiedy ojcem powieści realistycznej oraz Balzac, który tworzy monumentalny cykl dzieł Komedia ludzka. Najzręczniejszą bodaj powieścią z tego cyklu, stąd też należy ona do kanonu lektur szkolnych jest Ojciec Goriot. Tworzy w kraju nad Sekwaną również Aleksander Dumas – autor powieści historyczno-sensacyjnych Hrabia Monte Christo i Trzej muszkieterowie. W Anglii pisze swoje wielkie powieści Karol Dickens, znany bardziej w Polsce z opowiadania Opowieść wigilijna. Wreszcie w Rosji pojawia się najwyższej klasy mistrz pióra, autor wspaniałych powieści, wiernie odwzorowujących psychologię postaci – Fiodor Dostojewski. Jego Zbrodnia i kara czy Bracia Karamazow należą do absolutnej czołówki europejskiego kanonu literatury. Inny Rosjanin, Lew Tołstoj, tworzy wówczas swoje wielkie, epickie powieści – Annę Kareninę i Wojnę i pokój.
Polska
Rodzima twórczość literacka pozytywizmu naznaczona jest przede wszystkim przez swoje zaangażowanie społeczne. Po upadku powstania styczniowego bardzo żywotne i chętnie dyskutowane stają się problemy Polaków zamieszkujących okupowane przez wrogie mocarstwa tereny porozbiorowe. Na znaczeniu zyskuje prężnie rozwijająca się publicystyka, której głównym przedstawicielem jest Aleksander Świętochowski. Pojawiają się też nowe tytuły prasowe – takie jak „Przegląd Polski” czy „Przegląd Tygodniowy”. Nowa generacja twórców (Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz i inni) wyraźnie odcina się od idealizujących romantyków. Wyraźny staje się konflikt pokoleniowy, czego przykładem może być głośny artykuł Świętochowskiego My i wy. Romantykom zarzuca się nadmierną uczuciowość i wybujałą wyobraźnię. Zwraca się uwagę na znaczenie rozumu, nauki. Formułowane są we wczesnej fazie polskiego pozytywizmu manifesty programowe, postulujące konieczność upowszechniania oświaty, rozwiązania konfliktów społecznych epoki (biedota ludności wiejskiej, kwestia żydowska, problem emancypacji kobiet). Najchętniej wykorzystywaną wówczas formą gatunkową jest tzw. powieść tendencyjna, a w dramacie sztuka z tezą. Oznacza to, że twórczość tego okresu jest zaangażowana, po części propagandowa, służy bowiem postulowaniu poprawnych i piętnowaniu niewłaściwych zachowań. Po roku 1880 polski pozytywizm wkracza w swoją najdojrzalszą fazę – wówczas ukazują się najlepsze dzieła wymienionej wcześniej trójki prozaików i pomniejszych twórców. Przełamana zostaje bowiem tendencyjność i następuje spóźniony rozwój wielkiej polskiej powieści realistycznej, nawiązującej do modelu gatunkowego uprawianego przez Balzaca czy Tołstoja. Wówczas pojawia się także, obok tej podejmującej tematykę współczesną, powieść historyczna (np. trylogia Sienkiewicza czy Faraon Prusa).
Bardzo chętnie podejmowaną w pozytywizmie formą gatunkową jest nowela. Krótkie utwory prozaiczne, związane z określonym programem społecznym, tworzą wszyscy ważniejsi polscy twórcy tych czasów. Pisanie nowel traktowano często jako pewnego rodzaju wprawkę pisarską, przygotowanie przed tworzeniem wielkich dzieł prozatorskich, tym niemniej owa forma gatunkowa zawsze stanowiła doskonały pretekst do uwypuklenia aktualnych w epoce problemów społecznych. W nowelach odnajdujemy wszystkie palące w pozytywizmie kwestie oraz prześledzimy niemal wszystkie podejmowane w literaturze owych czasów tematy. Znaleźć możemy nowele dotykające trudnego losu ludności wiejskiej (Janko muzykant) czy miejskiej (Kamizelka, Katarynka), żydowskiej (Mendel Gdański), filantropii (Dobra pani), upowszechniania wiedzy (A...B…C…) i wielu innych. Słowem, to w noweli najpełniej, bez upiększeń i umoralniania, odbija się XIX-wieczna rzeczywistość.
Pozytywizm w formułowanych programach estetycznych nie przewidywał miejsca dla poezji. Kojarzona była z minioną epoką, nadmiernym sentymentalizmem i oderwaniem od rzeczywistości. Echa powstającej wówczas we Francji liryki, realizującej nowe wzorce, operującej symbolami (Baudelaire) nie spotykają się w kraju z szerszym zainteresowaniem. Poezja rozwija się więc wówczas na uboczu wielkiej twórczości powieściopisarskiej i nowelistycznej, często jest epigońska w stosunku do romantyzmu, tym niemniej znaleźć można tu wspaniałe zjawiska literackie. Należą do nich niewątpliwie wiersze Marii Konopnickiej (często stylizowane na nutę ludową) oraz Adama Asnyka (poezja miłosna i refleksyjna).
Twórcy literatury polskiej okresu pozytywizmu często pokazują swoje zaangażowanie i elastyczność. Bardzo popularnym zjawiskiem jest łączenie pracy pisarskiej z publicystyką komentującą aktualne zjawiska społeczne (np. Orzeszkowa czy Prus).
Zagadnienie Podstawowe informacje
Czas trwania 1863–1890 (od powstania styczniowego do pojawienia się modernistycznych prądów w sztuce)
Filozofia – krytyczna wobec romantycznej metafizyki i mistycyzmu
– buduje wiedzę o świecie za pomocą metody empirycznej (empiryzm)
– wysoko ceni nauki przyrodnicze jako jedyne stosujące metodę prawdziwie naukową, przenosi metodologię nauk przyrodniczych do nauk społecznych (scjentyzm)
– głosi idee praw ewolucji i postępu w rozwoju społeczeństw (m.in. Herbert Spencer)
– celem refleksji filozoficznej jest doskonalenie jednostki jako cząstki społeczeństwa i ludzkości, miarą wartości ludzkich czynów jest ich użyteczność (utylitaryzm, John Stuart Mill)
– zagadnienia religijne filozofii nie interesują, w filozofii przeważa materializm
Sztuka – realistyczna, o tematyce historycznej i współczesnej, największa rola malarstwa
– za granicą pojawia się impresjonizm
Zagadnienia polityczne – powstanie styczniowe i jego konsekwencje: utrata autonomii Królestwa Polskiego, wywózki na Syberię i wywłaszczenia
– brak widocznych szans na odzyskanie niepodległości
– odrębne problemy poszczególnych zaborów
Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze – ograniczone jest szkolnictwo w języku polskim (sytuacja jest zróżnicowana w poszczególnych zaborach i pogarsza się stopniowo w zaborze niemieckim i rosyjskim, a poprawia w austriackim)
– uwłaszczenie chłopów we wszystkich zaborach
– trwa rozwój przemysłu i miast, w miastach zacierają się tradycyjne podziały stanowe – rośnie rola pieniądza jako wyznacznika sytuacji społecznej
– ogromnie rośnie rola prasy i czasopism, dzięki nim wydatnie poszerza się krąg odbiorców literatury, pojawia się zawód dziennikarza
Wpływy zewn., język literatury – zdecydowanie przeważa proza, najważniejszym gatunkiem literackim staje się powieść
– język dąży do precyzji i konkretu, unika zbędnego patosu i efektów poetyckich
Cele i główne cechy literatury – początkowo bardzo zaangażowana w realizację programu społeczno-ekonomicznego (praca u podstaw: dźwiganie ludowej oświaty i dobrobytu, praca organiczna: propagowanie nowych form życia gospodarczego i społecznego, które usprawnią funkcjonowanie społeczeństwa pojętego jako organizm)
– początkowo tendencyjna: miarą wartości literatury ma być jej tendencja społeczna
– z czasem realizująca założenia światowych prądów literackich — realizmu i naturalizmu
– może i powinna ukazywać problemy jednostki, ale zawsze na szerszym tle społecznym
– pojawia się tworzona przez wybitnych artystów literatura kierowana do dzieci (Konopnicka)
– dążenie do niepodległości drogą walki zbrojnej usunięte na dalszy plan
Tematyka – współczesna tematyka społeczna: problem edukacji szerokich rzesz chłopskich, emancypacji kobiet, asymilacji żydów, nadmiernej roli arystokracji, niesprawiedliwości społecznych
– historyczna, niekiedy z aluzjami do współczesności
– unika fantastyki, trzyma się realiów, pojawia się problematyka miejska
Typ autora mocno związany ze społeczeństwem, świadomy jego potrzeb i problemów, służący mu swą wiedzą i talentem
Typowy bohater działacz: przedsiębiorczy, wykształcony, kierujący się rozsądkiem, a nie porywami uczuć, orientujący się w osiągnięciach nauki i techniki i doceniający je, realizujący program pozytywistyczny; praca jest miernikiem jego wartości;
Żyd: aktywny, nowocześnie myślący, silnie związany z polskim społeczeństwem (silne dążenia części Żydów do asymilacji);
ubogie dziecko: pozbawione szans edukacyjnych, bez swojej winy skazane na wegetację (dziecko po raz pierwszy staje się samodzielnym bohaterem literackim)
Zasady poezji – na ogół jest odrzucana przez zaangażowanych pisarzy i krytyków, spychana na margines
– istniejąca poezja realizuje zasady sylabotonizmu
– często nawiązuje do motywów ludowych, podejmuje tematy społeczne (Konopnicka, Asnyk)
Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła nowela: Henryk Sienkiewicz Latarnik, Bolesław Prus Katarynka
opowiadanie: Bolesław Prus Antek, Maria Konopnicka Nasza szkapa
powieść tendencyjna: Eliza Orzeszkowa Marta, Pan Graba, Jan Lam Wielki świat Capowic
powieść realistyczna: Bolesław Prus Lalka, Emancypantki, Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem, Henryk Sienkiewicz Rodzina Połanieckich
powieść naturalistyczna: Adolf Dygasiński Zając, Antoni Sygietyński Na skałach Calvados
powieść historyczna: Bolesław Prus Faraon, Henryk Sienkiewicz Quo vadis
obrazek poetycki: Maria Konopnicka W piwnicznej izbie, Jaś nie doczekał
felieton: Bolesław Prus Kroniki
reportaż: Henryk Sienkiewicz Listy z podróży do Ameryki
dodatkowe pytania by Versi na moim chomiku
Post został pochwalony 2 razy
|
